अन्तर्राष्ट्रिय गैर-सरकारी संस्था (INGO) हरूले नेपालमा स्वास्थ्य, शिक्षा, महिला सशक्तिकरण, कृषि, वातावरणीय संरक्षण, विपद व्यवस्थापन र ग्रामीण विकासका क्षेत्रमा ठूलो योगदान पुर्‍याउँदै आएका छन्। यी संस्था नेपालको विकासक्रममा आवश्यक स्रोत, प्रविधि र अनुभव ल्याउँछन्। तर, विश्लेषण गर्दा देखिन्छ कि केही परियोजना दीर्घकालीन रूपमा अपेक्षित प्रभाव दिन नसक्दा स्थानीय स्तरमा चुनौती सिर्जना गरिरहेका छन्।

नेपाल जस्तो विकासशील र भौगोलिक रूपमा विविध देशमा INGO परियोजनाको प्रभाव मिश्रित देखिन्छ। सुदूरपश्चिम र पहाडी जिल्लाहरूमा स्वास्थ्य र शिक्षा क्षेत्रमा ठूला परियोजना भए पनि स्थानीय कर्मचारी र समुदायको सक्रिय सहभागिता नहुँदा दीर्घकालीन स्थायित्व कमजोर छ। परियोजना सकिएपछि स्थानीय व्यवस्थापन र सञ्चालनमा कठिनाई देखिन्छ। यसरी बाह्य सहायता संग जोडिनु र स्थानीय क्षमता कम हुनु, “निर्भरता” को अवस्था सिर्जना गर्दछ।

नेपालमा INGO परियोजनाले ठूला स्रोत र प्रविधि ल्याउँछन्। उदाहरणका लागि, स्वास्थ्य क्षेत्रमा मातृ–शिशु स्वास्थ्य सुधारका लागि आयोजना गरिएका परियोजना प्रारम्भमा सफलता देखाउँछन्। तर, परियोजना समाप्तिपछि स्थानीय स्वास्थ्यकर्मी र प्रशासनले निरन्तरता दिन नसक्नु आम समस्या हो। यसले ग्रामीण र दुर्गम जिल्लाहरूमा स्वास्थ्य सेवा प्रणाली कमजोर रहनु र परियोजनामा उत्पन्न अस्थायित्वलाई देखाउँछ।

शिक्षा क्षेत्रमा पनि यस्तै अवस्था देखिन्छ। धेरै विद्यालयमा शिक्षा सुधार परियोजनाले आधुनिक पठन–पाठन सामग्री र शिक्षक प्रशिक्षण उपलब्ध गराउँछ। तर, स्थानीय प्रशासन र शिक्षकहरूको सक्रिय सहभागिता नहुँदा परियोजना सकिएपछि परिणाम टिकाऊ हुँदैन। यसको प्रभाव आर्थिक रूपमा कमजोर परिवार र समाजमा सबैभन्दा बढी महसुस हुन्छ।

नेपालमा INGO परियोजना अक्सर चयनित समूह वा क्षेत्रलाई लक्षित गर्छन्। उदाहरणका लागि, महिला सशक्तिकरण वा कृषि सहकारी परियोजना प्रायः विशेष समुदाय वा जातीय समूहमा केन्द्रित हुन्छ। यसले अन्य समुदाय वा वर्गमा असमानता बढाउँछ। सामाजिक संरचना र परम्परासँग मेल नखाएमा परियोजना प्रति अविश्वास र असन्तोष पनि बढ्छ।

स्रोत वितरणमा पारदर्शिता नहुँदा भ्रष्टाचारको संभावना बढ्छ। केही परियोजनामा स्थानीय प्रशासन वा साझेदारले उपलब्ध स्रोतको दुरुपयोग गर्ने अवस्था देखा पर्छ। आर्थिक रूपमा कमजोर समुदायमा लाभ समान रूपमा नपुग्दा परियोजना उल्टो प्रभाव पार्न सक्छ।

धेरै INGO परियोजना दाता द्वारा संचालित  प्राथमिकता अनुसार योजना बनाइन्छ। स्थानीय आवश्यकता पर्याप्त रूपमा अध्ययन नगरी कार्यक्रम लागू गर्दा अपेक्षित परिणाम आउँदैन। उदाहरणका लागि, काठमाडौं उपत्यकामा प्रविधि आधारित शिक्षा वा कृषि कार्यक्रम प्रभावकारी देखिन्छ, तर हिमाली र पहाडी जिल्ला जस्तै दुर्गम क्षेत्रका लागि उपयुक्त हुँदैन। यहाँको स्थानीय परिवेश, पूर्वाधार र प्रशिक्षणको अभावले परियोजना प्रारम्भमै चुनौती सामना गर्नुपर्छ।

नेपाल बहुसांस्कृतिक र बहुभाषिक देश हो। INGO परियोजनाले स्थानीय सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक सन्दर्भलाई ध्यान नदिँदा समुदायमा अविश्वास बढ्छ। महिला सशक्तिकरण वा सामाजिक सुधारका परियोजना चलाउँदा स्थानीय परम्परा र विश्वासलाई बेवास्ता गर्नु टकरावको कारण बन्न सक्छ। यसले परियोजना कार्यान्वयनमा स्थानीय सहभागिता घटाउँछ र दीर्घकालीन असर कमजोर बनाउँछ।
नेपालमा स्वास्थ्य, शिक्षा, महिला सशक्तिकरण र कृषि विकासका परियोजना प्रारम्भमा लाभ देखाउँछन्। तर परियोजना सकिएपछि स्थानीय प्रशासन र समुदायले संचालनमा चुनौती अनुभव गर्छन्। यसले दीर्घकालीन स्थायित्वलाई कमजोर बनाउँछ। विशेषगरी सुदूरपश्चिम र मध्य पहाडी क्षेत्रका गाउँमा यस्तो स्थिति बढी देखिन्छ।

परियोजनाले दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव पार्न स्थानीय क्षमता निर्माण अनिवार्य छ। प्रशिक्षण, सीप हस्तान्तरण, अनुभव विकास र प्रशासनसँगको सहकार्यले मात्र परियोजना सकिएपछि पनि स्थानीय प्रणाली प्रभावकारी रहन्छ।

१. स्थानीय सहभागिता सुनिश्चित गर्नु: परियोजना प्रारम्भ हुनु अघि स्थानीय समुदाय, कर्मचारी र प्रशासनलाई सक्रिय सहभागी बनाउनु आवश्यक छ। यसले दीर्घकालीन स्थायित्व सुनिश्चित गर्छ।

२. पारदर्शिता र निगरानी: परियोजना स्रोतको पारदर्शिता, नियमित मूल्याङ्कन र auditing ले भ्रष्टाचार र दुरुपयोग रोक्छ।

३. क्षमता निर्माण: परियोजना सञ्चालनको क्रममा स्थानीय कर्मचारी र समुदायलाई प्रशिक्षण, अनुभव र सीप प्रदान गर्नुपर्छ। यसले परियोजना समाप्तिपछि पनि दीर्घकालीन असर कायम राख्न मद्दत गर्छ।

४. सांस्कृतिक अनुकूलता: परियोजना गतिविधि स्थानीय सांस्कृतिक र सामाजिक सन्दर्भअनुसार अनुकूल हुनुपर्छ। यसले समुदायमा स्वीकृति बढाउँछ र परियोजना प्रभावकारी बनाउँछ।

५. सन्तुलित प्राथमिकता: बाह्य संस्थाको प्राथमिकता र स्थानीय आवश्यकता बीच सन्तुलन राख्दा दीर्घकालीन लाभ सुनिश्चित हुन्छ।

६. समन्वय र साझेदारी: सरकार, स्थानीय प्रशासन र समुदायसँग परियोजना सुरुदेखि नै सहकार्य गर्दा संसाधनको दुरुपयोग कम हुन्छ।

हालैका वर्षहरूमा नेपालले प्राकृतिक विपद, जलवायु परिवर्तन, आर्थिक असमानता र शहरी–ग्रामीण विभाजनको चुनौती भोगिरहेको छ। कोभिड–१९ महामारीले स्वास्थ्य र शिक्षा प्रणाली कमजोर बनाएको छ। यी परिस्थितिमा INGO परियोजना आवश्यक छन्, तर परियोजना दीर्घकालीन असर र स्थानीय आवश्यकतालाई मध्यनजर नगरी सञ्चालन हुँदा समस्या देखिन्छ।

नेपाल सरकारले “स्थानीय सरकार” मार्फत परियोजनामा सहभागिता बढाउने नीति लागू गरेको छ। तर व्यवहारिक रूपमा, दुर्गम क्षेत्रका स्थानीय संस्थाहरू पर्याप्त क्षमता र स्रोत नहुँदा परियोजना दीर्घकालीन सफल हुँदैन। यसले स्पष्ट देखाउँछ कि सहयोग पर्याप्त भए पनि दीर्घकालीन असर स्थानीय क्षमता र सहभागितामा निर्भर हुन्छ।

नेपालमा INGO परियोजनाले स्वास्थ्य, शिक्षा, महिला सशक्तिकरण, कृषि र वातावरणीय संरक्षणमा ठूलो योगदान पुर्‍याउँछन्। तर स्थानीय सहभागिता, पारदर्शिता, क्षमता निर्माण र सांस्कृतिक अनुकूलता सुनिश्चित नगरी सञ्चालन गर्दा दीर्घकालीन नकारात्मक असर देखिन्छ।

नेपालको वर्तमान सामाजिक, आर्थिक र भौगोलिक सन्दर्भसँग मेल खाने परियोजना मोडल अपनाउँदा मात्र दीर्घकालीन लाभ र स्थायित्व सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। स्थानीय सहभागिता, पारदर्शिता, क्षमता निर्माण र सांस्कृतिक अनुकूलता परियोजना सफलता र प्रभावकारीताका आधार हुन्।

संसारभरिका अनुभवले देखाएको छ कि केवल स्रोत र प्रविधि मात्र पर्याप्त छैन। परियोजना योजना, कार्यान्वयन र मूल्याङ्कनमा स्थानीय आवश्यकता, क्षमता र सहभागितालाई प्राथमिकता दिनु अनिवार्य छ। यसरी मात्र नेपाल जस्तो बहुसांस्कृतिक र विविध भौगोलिक संरचन भएको देशमा INGO परियोजना दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्षम हुन्छ।