दक्षिण एसियाको शक्ति सन्तुलन फेरि एकपटक संवेदनशील मोडतिर पुगेको छ, जहाँ धार्मिक, सांस्कृतिक र कूटनैतिक शक्ति(स्रोतहरू विभिन्न देशहरूले आफ्नो हित अभिवृद्धिका लागि प्रयोग गर्ने क्रम तीव्र हुँदै गएको छ। यस्तो परिवेशमा विश्व हिन्दू परिषदका अन्तर्राष्ट्रिय महामन्त्रीको नेपाल भ्रमणले धेरै तहमा प्रश्न र जिज्ञासा उठाएको छ। भ्रमण आफैँ धार्मिक वा सांस्कृतिक कार्यक्रमसँग जोडिएको देखिए पनि क्षेत्रीय सम्बन्ध, वर्तमान राजनीतिक अनिश्चितता, र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिहरूको प्रतिस्पर्धाले यसलाई केवल सांस्कृतिक यात्रा भनेर हेर्न मिल्दैन। दक्षिण एसियामा हुने यस्तो गतिविधि प्रायः राजनीतिक संकेत, अप्रत्यक्ष संवाद, र सन्देश(प्रवाहको माध्यमका रूपमा पनि बुझिन्छ। विशेषतः भारतले नेपालजस्ता सांस्कृतिक रूपमा निकट देशहरूमा धार्मिक–सामाजिक नेटवर्कमार्फत आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने अभ्यास विगतदेखि नै देखिँदै आएको छ।

नेपाल अहिले राजनीतिक संक्रमण, चुनावी अनिश्चितता, आन्तरिक अस्थिरता र शक्ति(दबाबको जटिल संयोजनमा छ। राज्य संयन्त्र कमजोर, दलहरू विभाजित, गठबन्धनहरू अस्थिर, र निर्वाचनको सम्भावना क्षीण रहेको वर्तमान अवस्थामा बाह्य शक्तिसन्तुलन स्वतः सक्रिय हुन्छ। यस्तो क्षणमा भारतजस्ता शक्तिशाली छिमेकीका लागि नेपाल केवल भूराजनीतिक स्पेस मात्र होइन, सुरक्षा, सांस्कृतिक आत्मीयता र स्वतन्त्र रूपले रणनीतिक असर पार्न सकिने क्षेत्र पनि हो। भारतले जब नेपालमा राजनीतिक रिक्तता वा शक्ति द्वन्द्व देख्छ, त्यसबेला धार्मिक–सांस्कृतिक व्यक्तित्वहरूको भ्रमणलाई “low-cost, high-impact signalling” को रूपमा प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति विगतमा देखिएको छ। यी भ्रमणहरू प्रायः औपचारिक कूटनीतिक कदम नभई अनौपचारिक संवाद, राजनीतिक तापक्रम मापन, र संभावित गठबन्धनहरू पहिचान गर्ने साधनका रूपमा कार्य गर्छन्।

यस्तो सन्दर्भमा VHP अन्तर्राष्ट्रिय महामन्त्रीको नेपाल आगमन केवल पशुपतिनाथ दर्शन वा सांस्कृतिक कार्यक्रमका लागि मात्र सीमित नहुन सक्छ। नेपालको राजनीतिक वृत्त देखि राजवंशीय प्रभाव भएका केन्द्र, सत्ता–विपक्षका शीर्ष नेता, धार्मिक प्रतिष्ठान, र नीति निर्माण वा भविष्यमूलक गठबन्धनमा भूमिका सम्पन्न व्यक्तिहरूसम्म यस्ता भेटघाटका प्राथमिकता हुन् भन्ने विगतका उदाहरणहरूले देखाउँछन्। भारतले धार्मिक र सांस्कृतिक सञ्जाललाई नेपालमा आफ्नो Soft strategic lever का रूपमा प्रयोग गरेको तथ्य लुकाइएको इतिहास होइन। जब भारतको राष्ट्रिय सुरक्षा वा क्षेत्रीय शक्ति(स्थिति सन्तुलनलाई संवेदनशील बन्छ, तब दिल्लीले नेपालमा सन्देश पठाउने तरिका प्रायः गैर(सरकारी, गैर(कूटनीतिक र सांस्कृतिक रूपमा सुरक्षित माध्यममार्फत सुरु हुन्छ।

यसपटक यस्तो भ्रमणको समय र अन्तर्राष्ट्रिय वातावरण विशेष रूपमा उल्लेखनीय छ। रूसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको भारत भ्रमण, र भारत–रूस सम्बन्ध पुनः गहिरो हुँदै गएको देखिएको संवेदनशील अवधि रहेकै बेला दक्षिण एसियामा कूटनीतिक तरंग उठ्नु स्वाभाविक हो। भारत र अमेरिका बीचको रणनीतिक तालमेल जति नै बलियो देखिए पनि युक्रेन युद्ध, रूससँगको सैन्य सहकार्य, र Bricks+ संरचनामा भारतको भूमिका जस्ता विषयहरूले दिल्ली-वासिंगटन सम्बन्धबीच Strategic discomfort उत्पन्न गरेको अवस्था छ। अमेरिका दक्षिण एसियामा चीनलाई रोक्ने प्राथमिक उद्देश्यका साथ सक्रिय भए पनि भारत–रूस निकटताले वासिंगटनलाई प्रदेशमा वैकल्पिक प्रभाव बिस्तार गर्न बाध्य बनाउँछ। एउटा सत्ता रिक्त, अस्थिर वा चुनावविहीन नेपाल(अमेरिकाका लागि नीति-प्रयोग गर्न उपयुक्त वातावरण बन्न सक्छ।

नेपालको आन्तरिक अवस्थाले नै यो रणनीतिक प्रतिस्पर्धालाई सहज बनाइरहेको छ। चुनाव स्थगित, संवैधानिक संस्थाहरू कमजोर, दलहरू विभाजित, र शक्ति गणित अस्पष्ट रहेको बेला बाह्य शक्तिहरू नेपाललाई open influence theatre का रूपमा हेर्न पछि पर्दैनन्। भारतका लागि यस्तो स्थिति असहज हुन्छ, किनकि अमेरिका वा चीनले नेपालमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने सम्भावना बढ्छ। राजनीतिक रिक्तता भारतका लागि अवसर भन्दा बढी जोखिम हो, त्यसैले भारतले आफ्नो pre-emptive presence” कायम राख्न चाहेमा अनौपचारिक धार्मिक–सांस्कृतिक कूटनीति सक्रिय हुन्छ।VHF, RSS, गुरु–सन्त, सांस्कृतिक परिषद, गैर-सरकारी Think Tank  र दिल्लीको सामाजिक(धार्मिक सञ्जालले यस क्रममा अग्रपंक्ति भूमिका खेल्छन्।

नेपालमा राजनीतिक संक्रमण लामो समयदेखि परराष्ट्र प्रभावको केन्द्रबिन्दु रहँदै आएको छ। प्रत्येक निर्वाचनअघि वा सरकार अस्थिर हुँदा भारतले धार्मिक प्रतिष्ठानमार्फत सन्देश पठाउने, नेपालका शीर्ष नेताहरूसँग प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष भेटघाट आयोजना गर्ने, र आगामी कूटनीतिक दिशाबारे संकेत दिने काम विगतमा पनि देखिएको छ। उदाहरणका लागि, २०६२–६३ को आन्दोलनपछिका भेटघाटदेखि, २०६९-२०७२ को संविधान प्रक्रियामा भारतको सक्रियता, २०७४ को संघीय संक्रमणकाल, वा २०२०–२३ को राजनीतिक अस्थिरता समेत धार्मिकरसांस्कृतिक प्रतिनिधिहरूको नेपाल आगमनलाई कूटनीतिक रूपमा अर्थ लगाइएको थुप्रै उदाहरण छन्।

अमेरिका र चीनबीच बढ्दो प्रतिस्पर्धाले नेपाल भारतका लागि अझ संवेदनशील बनेको छ। अमेरिका नेपालमा MCC विकास साझेदारी, लोकतान्त्रिक स्थिरता, र सुरक्षा सहकार्यको अवधारणा बोकेर सक्रिय छस चीन द्यच्क्ष्, व्यापार, भौतिक पूर्वाधार र आन्तरिक राजनैतिक स्थिरतामा जोड दिँदै आफ्नो प्रभाव जमाउँदैछ। यस्तो दोहोरो दबाबको वातावरणमा भारतले आफ्नो परम्परागत प्रभाव क्षेत्र सुरक्षित राख्न चाहेमा नेपालमा प्रत्यक्ष कूटनीतिक गतिविधि भन्दा बढी कम(प्रोफाइल, सांस्कृतिक तथा वैचारिक मार्ग अपनाउनु स्वाभाविक हुन्छ।

यसपटकको भ्रमणको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो, नेपालमा चुनावी अनिश्चितता हो। चुनाव नहुने वातावरण, दलहरूको अविश्वास, सत्ता(समीकरणको द्वन्द्व, र आन्तरिक प्रशासनिक स्थिरतामा क्षति, यी सबैले भारतलाई “risk monitoring mode मा पुर्‍याउँछ। भारतले नेपालको राजनीतिक भविष्य कता मोडिन्छ, कसले शक्ति केन्द्र चलाउँछ, र बाह्य शक्तिहरू नेपालमा कतिको प्रभाव जमाउने सम्भावना छ, यसबारे समयमै सूक्ष्म संकेतहरू प्राप्त गरिरहन चाहन्छ। यस्तो समयमा सानातिना धार्मिक भ्रमण पनि भारतीय कूटनीति र सुरक्षा प्रणालीका लागि political barometer जस्तै हुन्छ, जसले वातावरण कता बगिरहेको छ भनेर संकेत दिन्छ।

यही कारणले यी गतिविधिहरूलाई धेरैजसो नेपाली विश्लेषक, नीति विज्ञ, कूटनीतिक वृत्त र अन्तर्राष्ट्रिय पर्यवेक्षकले गम्भीर रूपमा लिन्छन्। यसको अर्थ भारत नेपालमा हस्तक्षेप गर्न खोज्दैछ भन्ने होइनस यसको अर्थ यति मात्र हो कि नेपाल राजनीतिक रूपमा अस्थिर हुँदा भारत आफ्नो सुरक्षा सन्तुलन बिग्रन नदिने गरी सक्रिय हुन्छ। अमेरिका र चीन पनि यस्तै गर्छन्, तर भारतको नेपालसँगको सांस्कृतिक निकटताले यसलाई अझ सहज र प्रभावकारी बनाउँछ।

नेपालका लागि मुख्य प्रश्न राष्ट्रिय स्वायत्तता, आन्तरिक एकता, र संस्थागत स्थिरताको हो। जब आन्तरिक राजनीतिक वातावरण ठोस र पूर्वानुमानयोग्य हुँदैन, तब बाह्य शक्तिहरू स्वाभाविक रूपमा सक्रिय बन्छन्। यस्तो परिस्थितिमा नेपालका दल, राज्य संयन्त्र, र नीति निर्माताले sovereignty buffer बलियो बनाउन सके मात्र बाह्य सन्देश, भ्रमण, भेटघाट र संकेतहरूको प्रभाव न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। नेपालले बुझेको हुनुपर्छ कि धार्मिक, सांस्कृतिक वा सामाजिक नाममा आउने भ्रमणहरू केवल सामाजिक कार्यक्रम मात्रै होइनन्स ती क्षेत्रीय कूटनीति, शक्ति(सन्तुलन र आगामी राजनीतिक दिशाबारे संकेतहरू हुन्।

यसरी हेर्दा VHF अन्तर्राष्ट्रिय महामन्त्रीको नेपाल भ्रमणलाई सामान्य धार्मिक कार्यक्रमको रूपमा मात्रै व्याख्या गर्नु अपूर्ण हुन्छ। अहिलेको समय, अन्तर्राष्ट्रिय परिवेश, दक्षिण एसियाको शक्ति(सन्तुलन, र नेपालको आन्तरिक द्वन्द्वले यस भ्रमणलाई उच्च राजनीतिक संवेदनशीलता प्रदान गरेको छ। नेपालमा अस्थिरता, चुनावी अनिश्चितता, बाह्य हस्तक्षेपको सम्भावना र रणनीतिक प्रतिस्पर्धाको वर्तमान संयोजनले गर्दा यस्ता भ्रमणहरूलाई विश्लेषणात्मक दृष्टिले हेर्न आवश्यक छ।

अन्ततः, यस्तो भ्रमणबारे उठेको चासो अतिरञ्जना होइन, भूराजनीतिक रूपमा अत्यन्तै वास्तविक विषय हो। नेपाल शक्ति(सन्तुलनको त्रिकोणीय खेलमैदान बीच उभिएको छ, र प्रत्येक धार्मिकरसांस्कृतिक यात्रा पनि कहिलेकाहीँ कूटनीतिक संकेत वाहक बन्न सक्छ। यही कारणले नेपालजस्ता संवेदनशील मुलुकका विश्लेषक र रणनीतिक पर्यवेक्षकले यस्ता घटनाहरूलाई नजिकबाट अध्ययन गर्नुपर्ने आवश्यकता सधैं रहन्छ।

लेखक– नेपाल चीन पारस्परिक सहयोग संगठनका अध्यक्ष हुन् ।